Historia
Dębica jest miastem o ponad 660 – letniej historii. Najstarszy dokument, który wspomina o istnieniu osady Dembicha pochodzi z 1293 roku. Osada należała do możnego rodu Gryfitów. Z posiadanych dokumentów wynika, że w pierwszej połowie XIV wieku Dębica była już siedzibą dekanatu „leśnego”, złożonego z czternastu parafii położonych w Puszczy Sandomierskiej. Rozwój osady oraz korzystne położenie przy trakcie „ruskim” sprawiły, że właściciele postanowili założyć w tym miejscu miasto. W 1358 r. król Kazimierz Wielki wydał zezwolenie Świętosławowi Gryficie na lokację osady miejskiej na prawie średzkim.
Czternaście lat później, w 1372 roku, Świętosław powierzył urządzenie miasta sołtysowi z Lipin – Mikołajowi, który został pierwszym wójtem Dębicy. Do rozwoju miasta przyczynił się wydany w 1446 roku przywilej na jarmarki i targi. Jednak pod koniec XV wieku miasto padło łupem Tatarów.
W początkach XVI wieku Dębica charakteryzowała się słabą zabudową oraz niską liczbą mieszkańców, którzy zajmowali 76 domów. Centrum miasta stanowił rynek wraz z ratuszem położony przy kościele św. Jadwigi. W 1554 roku Dębicę dotknął pożar, podczas którego spłonął m.in. kościół parafialny. Nie wstrzymał on jednak rozwoju miasta, które już w 1578 roku liczyło 700 mieszkańców, w tym ok. 20 rzemieślników. W XVII wieku w Dębicy działały cechy krawców, kuśnierzy i szewców. Zbiorowy cech mieli także kowale, mlecznicy, nożownicy, kołodzieje, stelmachowie i błodniarze.
Budowa kościółka św. Barbary w leżącej poza miastem części Glińskich (1651r.) dała początek Nowej Dębicy. Jednak Potop Szwedzki i pożar w 1660 r. zahamował rozwój miasta i sprawił, że osada wyrosła na dobre dopiero w II połowie XVII w. W latach 1676 – 1690 w Dębicy masowo osiedlali się Żydzi, którzy utworzyli oddzielne gminy w Starej i Nowej Dębicy, a w życiu gospodarczym uzyskiwali coraz większe wpływy kosztem katolików. Na tym tle dochodziło do coraz częstszych konfliktów, łącznie z zamknięciem synagog. Ostatecznie Żydom pozwolono na odbudowę jednej ze świątyń w Nowej Dębicy. Spór toczył się w mieście podupadłym, ponieważ kolejny pożar strawił większość drewnianej zabudowy. Dębica była także wielokrotnie penetrowana przez wojska obce. Istotnym faktem dla rozwoju miasta było przejęcie Dębicy tuż przed rokiem 1768 przez jednego właściciela – Michała Hieronima Radziwiłła. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Dębica znalazła się pod zaborem austriackim; całkowicie podupadła, a następnie została przez Austriaków pozbawiona praw miejskich.
Ożywienie nastąpiło w drugiej połowie XIX wieku. W 1856 r. wybudowano linię kolejową Kraków – Dębica – Lwów, która przez lata stawiała miasto w szeregu miejsc atrakcyjnych do lokalizacji zakładów przemysłowych. W 1914 roku, tuż przed wybuchem I wojny światowej, odzyskała prawa miejskie.
W latach 1936-1939, w ramach budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego, w Dębicy powstała fabryka opon samochodowych, samochodowych w sąsiednim Pustkowie zakłady tworzyw sztucznych. W 1937 r. miasto zostało siedzibą powiatu w województwie krakowskim. Tuż przed wybuchem II wojny światowej liczba mieszkańców Dębicy przekroczyła 10 tys. osób. Podczas okupacji hitlerowskiej w mieście znajdował się obóz pracy przymusowej i getto. W gruzach legło 40 % Dębicy.
Po wojnie Dębica została odbudowana i znacznie rozbudowana. Do 1975 roku była siedzibą powiatu w województwie rzeszowskim. Po reformie stała się drugim pod względem mieszkańców i potencjału przemysłowego miastem województwa tarnowskiego. Od 1 stycznia 1999 roku Dębica jest siedzibą powiatu w nowo powstałym województwie podkarpackim i nadal należy do czołówki miast na Podkarpaciu pod względem gospodarczym i społecznym.
ZABYTKI
Kościół pw. Św. Jadwigi z XV wieku
Na północny-wschód od rynku wznosi się kościół parafialny p.w. św. Jadwigi. Malownicze, górne partie wieży górują ponad niską, głównie jednopiętrową zabudową centrum miasta zachęcając do odwiedzenia świątyni. Kościół został wybudowany w XVI w., odnowiony w latach 1705-1702, przebudowany końcem XIX w i poszerzony w 1962 r. Gotycki, o zatartych częściowo cechach stylowych. Murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium (XV w.) zakończonym trójbocznie, przy którym znajduje się zakrystia ze składzikiem na pięterku. Przy nawie od pn. kaplica, od pd. kruchta, od zach. wieża z przedsionkiem w przyziemiu. W prezbiterium sklepienie kolebkowe z lunetami, w zakrystii i pod wieżą krzyżowe. W pozostałych częściach kościoła stropy płaskie. Wyposażenie wnętrza z XVIII-XIX w. Ściany zewnętrzne oszkarpowane. Dach siodłowy z wieżyczką na sygnaturkę. Świątynia otoczona jest murem, osłonięta drzewami , stojąca przy skrzyżowaniu bocznych ulic stanowi najstarszy i najlepiej utrzymany zabytek w mieście
Dwór na przedmieściu Wolica z drugiej połowy XIX wieku
Dwór w przeszłości należał m.in. do Raczyńskich, Christianich i Płockich. Wzniesiony z początkiem XIX wieku, pod koniec wieku przebudowany prezentuje lekką, pogodną architekturę w typie podmiejskiej willi. Budowla murowana, składająca się z trzech części: północnej - prostokątnej, piętrowej, z dachami o krzyżujących się kalenicach; środkowej -parterowej, za zadaszoną galerią od frontu, wspartą na żeliwnych kolumienkach, z tarasem od wsch.; południowej - parterowej w formie pawilonu ogrodowego o dużych półkoliście przesklepionych otwartych oknach. Brak tej budowli monumentalności i powagi charakterystycznej dla siedzib szlacheckich, przypomina raczej dom przeznaczony na letnie mieszkanie. Parkowe otoczenie, zredukowane do wąskiego, dookolnego pasa drzew i trawników otaczającego ogrodzenie wyznaczające współczesne, skromne rozmiary dworu. Czasy świetności przypomina piękna aleja dojazdowa wysadzona wiekowymi lipami tworzącymi z drogą zielony, cienisty tunel.
Synagoga z drugiej połowy XVIII wieku
Dawna synagoga stoi przy głównej przelotowej arterii, po lewej stronie drogi do Krakowa. Wybudowana w XVIII w., spalona w 1939 r. , po wojnie zaadoptowana na dom towarowy. Zniszczona i zaniedbana zachowała świątynny charakter wyróżniający ja spośród otoczenia. Listwowe obramienia ścian i półkoliście zamknięte okna są jedynymi ozdobnymi akcentami starej budowli. Wzniesiona na planie prostokąta, poprzedzona od zachodu węższym przedsionkiem, od południa opięta przybudówkami. Wnętrze pozbawione wszelkich śladów pierwotnego wyposażenia dzielą cztery masywne, wieloboczne filary tworząc dziewięć pól zapełnionych dzisiaj przez stoiska handlowe. Jako obiekt handlowy funkcjonuje od lat 60 ubiegłego wieku. Obecnie jest własnością Gminy Żydowskiej w Krakowie
Kaplica grobowa Raczyńskich
Na cmentarzu parafialnym, w otoczeniu starych nagrobków, wśród których nie brak oryginalnych i pięknych przykładów kunsztu kamieniarskiego stoi kaplica grobowa Raczyńskich. Neogotycka budowla, wzniesiona około 1880 roku zamyka główną aleję obsadzoną drzewami. Prostokątną budowlę z dwoma transeptowymi ryzalitami po bokach wieńczy wysoka, kamienna ,ażurowa wieżyczka na sygnaturkę nakryta stożkowym hełmem. Zewnętrzne elewacje zdobi szczegółowo opracowana , neogotycka dekoracja, wykonana częściowo w piaskowcu, częściowo w cegle :obramowania naroży ścian, gzymsy, obramienia okien, blendy, ostrołukowe okna z maswerkami , sterczyny nad dachami i trójkątne frontowe ścian szczytowych. Piękno eleganckiej, niewielkiej kaplicy nie ma nic z surowości, ciężaru i powagi budowli grobowych.
WAŻNE WYDARZENIA W HISTORII MIASTA DĘBICY
1293 – pierwsza zmianka o Dębicy [Dambyczy - Dambiti] jako wsi
1318 – erygowanie parafii pw. Św. Małgorzaty
1321 – powstanie Dekanatu Leśnego z ośrodkiem w Dębicy
1358 – 7 marca, przywilej lokacyjny na prawie średzkim króla Kazimierza Wielkiego dla Świętosława [Świeszki] Gryfity oraz przywilej handlu w każdą środę
1358 – herbem miasta staje się Gryf [Świeboda]
1372 – 10 czerwca, przywilej wójtostwa dębickiego na prawie magdeburskim Świętosława Gryfity dla sołtysa Mikołaja z Lipin
XV wiek
1435 – pierwszy dokument potwierdzający istnienie rajców i ławników miejskich
1441 – pierwsza wzmianka o sądzie apelacyjnym
1446 – nadanie przywileju przez namiestnika króla Władysława III Jagiellończyka na targi i jarmarki
1469 – Jan z Podgrodzia nadaje ludności przywilej praw i obowiązków
1474 – najazd węgierski i zniszczenie miasta
XVI wiek
1502 – zniszczenie Dębicy przez najazd tatarski - dziedzice Dębicy: Jan Podgrodzki i Katarzyna Latoszyńska zwolnili mieszczan na 14 lat z czynszów i ciężarów, by się odbudowali
1504 – zwolnienie mieszczan dębickich przez króla Aleksandra Jagiellończyka od czynszów na 6 lat
1509 – przywilej właścicieli zwalniający mieszczan od wszelkich opłat z tytułu żeglugi po Wisłoce
1512 – podział miasta między Aleksandra Trzecieskiego a Jana Górskiego
1524 – pierwsza wzmianka o szkole parafialnej
1530 – pierwsza wzmianka o ratuszu na rynku
1554 – pożar niszczy miasto, kościół parafialny i browar
1558 – początek odbudowy kościoła
1582 – przywilej i ustawa króla Stefana Batorego dla cechu kowalskiego, kołodziejskiego, ślusarskiego
1595 – wybudowanie pierwszej szkoły
XVII wiek
1608 – pierwsza wzmianka o domu ubogich [szpitalu]
1622 – przywilej króla Zygmunta III Wazy na dwa jarmarki doroczne: na MB Gromnicznej i na św. Michała oraz na dwa dni targowe co tydzień : w środę i sobotę
1650 – konsekracja odbudowanego kościoła pw. św. św. Jadwigi i Małgorzaty
1651 – pierwsza wzmianka o nowym kościele pw. św. św. Barbary i Marii Magdaleny
1655 – zniszczenie miasta przez Szwedów
1660 – pojawia się nowy herb miasta - Rak [Warnia]
1671 – przywilej króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego na trzy jarmarki: na św. Marka, na niedzielę po św. Trójcy i na św. Barbary z zachowaniem dawnych jarmarków
1676 – pierwsza wzmianka o Żydach w Dębicy
1691 – pierwsza wzmianka o podziale Dębicy na Stare Miasto i Nowe Miasto
XVIII wiek
1702 – splądrowanie miasta przez wojska szwedzkie i wyludnienie Starej Dębicy
1768 – przejęcie Dębicy przez Michała Hieronima Radziwiłła
1772 – początek zaboru austriackiego
1775 – Dębica wchodzi do cyrkułu tarnowskiego
1784 – początek Starego Cmentarza Parafialnego
1785 – Dębica spada do rangi miasteczka
1789 – likwidacja kościółka pw. św. Barbary i przeniesienie go na cmentarz parafialny
XIX wiek
1819 – przejęcie Dębicy przez Atanazego Raczyńskiego poprzez małżeństwo z Anną Radziwiłłówną
1819 – założenie szkoły elementarnej
1831 – rozebranie kościoła pw. św. Barbary
1833 – pierwsza publiczna biblioteka w Dębicy [parafialna]
1846 – pierwsze dane o garnizonie w Dębicy
1846 – rabacja galicyjska
1850 – powołanie powiatu sądowego w Dębicy
1855 – powołanie powiatu administracyjnego w Dębicy
1856 – otwarcie linii kolejowej arcyksięcia Karola Ludwika na trasie Kraków - Dębica
1857 – początki garnizonu jednostek kawalerii [5 pułk dragonów]
1863 – otwarcie kolejowego dworca osobowego
1867 – likwidacja powiatu i włączenie Dębicy do powiatu pilzneńskiego
1879 – włączenie dębickiego powiatu sądowego do ropczyckiego powiatu administracyjnego
1881 – nowe koszary kawalerii ufundowane przez hr. Karola Raczyńskiego
1882 – sprowadzenie Zgromadzenia Sióstr Służebniczek
1887 – budowa linii kolejowej Dębica – Nadbrzezie [via Mielec i Tarnobrzeg]
1892 – powstanie Urzędu Podatkowego
1894 – założenie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”
I połowa XX wieku
1900 – założenie szkoły żeńskiej [podział szkoły na męską i żeńską]
1900 – dekret cesarza Franciszka Józefa I zezwalający na utworzenie Gimnazjum państwowego
1900 – otworzenie dużego urzędu pocztowego
1905 – poświęcenie budynku Bursy im. Św. Jadwigi
1907 – poświęcenie budynku Gimnazjum im. Franciszka Józefa I
1907 – zmienia się pisownia nazwy miasta z Dembica na Dębica
1908 – budowa nowej części koszar i figury matki Boskiej na 60-lecie panowania Franciszka Józefa
1908 – powstanie klubu sportowego „Wisłoka”
1910 – poświęcenie głazu „Bohaterom Grunwaldu 1410-1910”
1912 – wykończenie wieży kościoła pw. św. Jadwigi
1912 – otwarcie Składnicy Kółek Rolniczych
1912 – założenie przez kolejarzy Towarzystwa „Strzelec” podległego Komendzie II Okręgu w Krakowie
1912 – oddanie budynku Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”
1912 – podniesienie Dębicy z pozycji miasteczka do rzędu miasta
1914 – przywrócenie Dębicy herbu Gryf przez cesarza Franciszka Józefa I
1914 – 9 listopada, początek okupacji rosyjskiej
1915 – 8 maja, wyzwolenie miasta przez Austriaków
1918 – 2 listopada, manifestacja niepodległościowa na Rynku
1920 – powstanie Spółdzielni Rolniczo-Handlowej „Żniwo”
1922 – budowa mostu drewnianego na Wisłoce między Dębicą a Żyrakowem
1923 – otwarcie prywatnego seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego im. Królowej Jadwigi
1925 – Gimnazjum otrzymuje imię Króla Władysława Jagiełły
1926 – powstanie Państwowych Zakładów Przemysłowych w Dębicy [RED]
1927 – włączenie gmin : Gawrzyłowa, Kawęczyn Dębicki i Wolica do miasta
1928 – ks. proboszcz Władysław Kopernicki zostaje pierwszym dziekanem dębickim
1929 – decyzja o przeniesieniu 5 Pułku Strzelców Konnych z Tarnowa do Dębicy
1929 – początek ruchu Polskiego Czerwonego Krzyża na ziemi dębickiej
1930 – utworzenie Miejskiego Ośrodka Zdrowia w Dębicy
1932 – otwarcie stadionu sportowego
1932 – oddanie do użytku lotniska im. Żwirki i Wigury
1932 – poświęcenie kościoła pw. Matki Bożej Anielskiej
1932 – początek dwutygodnika „Echo z nad Wisłoki”
1934 – zorganizowanie Akcji Katolickiej w Dębicy
1934 – powstanie pierwszego skweru miejskiego przy Placu Kazimierza Wielkiego
1936 – powstanie Miejskiego Koedukacyjnego Gimnazjum Kupieckiego
1936 – powstanie pierwszego parku miejskiego im. hr. Joyce Raczyńskiej
1937 – powstanie powiatu dębickiego
1937 – powstanie nowego budynku magistratu
1938 – powstanie Prywatnej Męskiej Szkoły Mechanicznej
1938 – powstanie Zakładów Chemicznych Dębica S.A. [Fabryki Kauczuku Syntetycznego KER]
1939 – 4 kwietnia, uroczyste otwarcie Fabryki Gum Jezdnych w Dębicy
1939 – uruchomienie Walcowni Metali Kolorowych
1939 – 1 września, pierwsze bombardowanie miasta
1939 – 8 września, Niemcy wkraczają do miasta – rozpoczyna się okupacja hitlerowska
1940 – początek tworzenia Związku Walki Zbrojnej w Dębicy
1940 – początek tajnego nauczania w Dębicy
1942 – Niemcy utworzyli getto dla Żydów w Dębicy
1943 – trzecia, ostateczna likwidacja getta przez Niemców
1943 – początki funkcjonowania dywersji AK
1944 – egzekucja 53 więźniów koło torów kolejowych
1944 – akcja „Burza” na terenie Dębicy
1944 - 23 sierpnia, wyzwolenie miasta przez Rosjan
1945 – Dębica wchodzi w skład województwa rzeszowskiego
1945 – powstanie pierwszego przedszkola
1945 – część żołnierzy AK wchodzi w struktury WiN
1946 – publiczna egzekucja na Rynku w Dębicy
1947 – początki szpitala powiatowego w Dębicy
1947 – powstał Zakład Oczyszczania Miasta
1947 – powstanie Miejskiej Biblioteki Publicznej
1948 – utworzenie Powiatowej Stacji Pogotowia Ratunkowego w Dębicy
1948 – powstanie Państwowego Domu Dziecka
1948 – do Dębicy przenosi się 13 Samodzielny Batalion Saperów „Kołobrzeski”
1950 – utworzenie Powiatowej Kolumny Sanitarno-Epidemiologicznej
1950 – powołanie Miejskiego Przedsiębiorstwa Robót Budowlanych
1950 – powstanie Powiatowej Biblioteki Pedagogicznej
1950 – zorganizowanie Zasadniczej Szkoły Zawodowej Przemysłu Chemicznego
II połowa XX wieku
1951 – oddanie do użytku Chłodni Składowej
1954 – utrata części Błyszczówki i Latoszyna na rzecz sąsiednich gmin
1954 – pierwsze Koło Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego w Dębicy
1955 – powstały zakłady Jajczarsko-Drobiarskie
1955 – powstanie Klubu Fabrycznego WSK i kina „Gryf”
1957 – powstanie Zakładu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej
1958 – uroczystości 600 rocznicy powstania Dębicy
1958 – uroczystości 50-lecia „Wisłoki” i oddanie nowego stadionu przy ul. Parkowej
1959 – powstanie Zakładowej Orkiestry Dętej
1960 – powstanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Dębicy
1961 – powstanie Międzyzakładowego Klubu Sportowego „Wisłoka”
1962 – powstanie Społecznego Ogniska Muzycznego
1962 – oddanie Klubu Fabrycznego „Degum” i kina „Kosmos”
1963 – powstanie Punktu Konsultacyjnego Politechniki Krakowskiej w Dębicy
1963 – zakończenie rozbiórki starych koszar piechoty
1964 – powstanie Młodzieżowego Domu Kultury
1967 – powstanie międzyzakładowej gazety „Echo Załogi”
1968 – otwarcie Zasadniczej Szkoły Zawodowej im. M. Kopernika
1970 – powstanie zespołu Pieśni i Tańca „Małopolanie”
1971 – pierwszy klub Honorowego Dawcy Krwi w WUCH Dębica
1972 – początek Miejskiej Komunikacji Samochodowej
1972 – pierwsza w mieście sygnalizacja świetlna przy Placu Zwycięstwa [Rynek]
1973 – otwarcie sztucznego lodowiska na wolnym powietrzu
1974 – Powstanie Szkoły Muzycznej I stopnia
1975 – Dębica przestaje być powiatem
1975 – powstanie Zakładu Karnego w Dębicy
1975 – powstanie Automobilklubu „Stomil” Dębica
1975 – oddanie nowego szpitala w Dębicy
1976 – oddanie otwartego basenu kąpielowego
1977 – włączenie części: Kędzierza, Latoszyna i Pustyni do Dębicy
1977 – oddanie do użytku Zakładowego Domu Kultury i Sportu „Mors”
1978 – powstanie Kombinatu Rolno-Przemysłowego „Igloopol” w Dębicy
1978 – powstanie Towarzystwa Sportowego „Igloopol”
1978 – powstanie Zespołu Pieśni i Tańca „Igloopolanie”
1981 – postawienie Krzyża Solidarności na miejscu dawnych koszar piechoty
1982 – uruchomienie Jabo Marmi
1983 – powstanie Osiedlowego Klubu Kultury „Emka”
1984 – powstanie dworca autobusowego
1984 – początek Festiwalu Filmów Animowanych
1985 – początek budowy kościoła pw. Św. Krzyża i Matki Bożej Bolesnej
1985 – powstanie Galerii MOK
1985 – nadanie Zespołowi Szkół Zawodowych „Stomil” im. Eugeniusza Kwiatkowskiego
1986 – początek budowy kościoła pw. Najświętszego Serca Jezusowego
1988 – podział dekanatu dębickiego na : Dekanat Dębica-Wschód i Dekanat Dębica-Zachód
1989 – powołanie 13 Ośrodka Szkolenia Specjalistów Wojsk Inżynieryjnych w Dębicy
1989 – początek budowy kościoła pw. Ducha Świętego
1990 – utworzenie Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej
1992 – upadek KRP „Igloopol”
1995 – powstanie 3 Pułku Saperów im. Gen Jakuba Jasińskiego
1995 – Firma Goodyear Tyre & Rubber Company staje się właścicielem Firmy Oponiarskiej Dębica SA
1998 – ponowne utworzenie powiatu z siedzibą w Dębicy
1998 – pierwszy numer „Dębickiego Kuriera Samorządowego”
1999 – pierwszy numer „Ziemi Dębickiej”
1999 – Edward Moskal, prezes Kongresu Polonii Amerykańskiej został pierwszym Honorowym Obywatelem Dębicy
1999 – wydanie pierwszego numeru gazety „Obserwator Lokalny”
1999 – podpisanie umowy o współpracy partnerskiej z miastem Puurs [Belgia]
1999 – zawiązanie się Towarzystwa Przyjaźni i Współpracy Polsko-Belgijskiej „Dębica-
Puurs. Serce za Serce”.
2000 – odsłonięcie pomnika „Chwała Saperom”
2000 – Paweł Adamek wystawia pierwszą z cyklu oper St. Moniuszki [„Verbum Nobile”]
XXI wiek
2001 – usytuowanie w mieście Obszaru Przemysłowego Specjalnej Strefy Ekonomicznej EuroPark – Mielec
2001 – rozwiązanie 3 Pułku Saperów, Dębica przestaje być miastem garnizonowym
2003 – powołanie Muzeum Regionalnego w Dębicy
2003 – rozpoczęcie działalności Ośrodka Dydaktycznego Akademii Ekonomicznej z Krakowa
2003 – nadanie szkole Muzycznej I stopnia im. K. Pendereckiego
2004 – pierwszy certyfikat Gminy Fair Play
2004 – pierwsza w dziejach miasta msza ekumeniczna rzymsko- i greko-katolicka
2005 – ponowne włączenie części Latoszyna do miasta
2005 – powstanie Nauczycielskiego Kolegium Języków Obcych w Dębicy
2005 – odsłonięcie pomnika Jana Pawła II na Placu Solidarności
2006 - oddanie do użytku nowowybudowanego ratusza miejskiego
2006 – powstanie 2 Liceum Ogólnokształcącego
2006 – nadanie Zespołowi Szkół Zawodowych nr 1 im. Jana Pawła II
2007 – wejście Dębicy do Zarządu Stowarzyszenia Miast COP-u
2007 – rozpoczęcie programu współpracy międzynarodowej „Europa Miast”
